Có một sự thật dễ nhận thấy rằng, cốt truyện văn học luôn là bạn đồng hành trong việc xây dựng kịch bản những bộ phim. Những tác phẩm từ văn học sang điện ảnh như thế thường được gọi chung là “phim chuyển thể”, thế nhưng thuật ngữ “chuyển thể” vốn được sử dụng phổ biến vẫn chưa phản ánh đầy đủ nhất bản chất của những bộ phim dựa trên chất liệu gốc là tác phẩm văn học. Bởi bên cạnh “phim chuyển thể”, thì “phim cải biên” cũng là một thể loại thú vị nằm trong mối quan hệ văn học – điện ảnh. Vậy thì phim cải biên là gì? Phim cải biên và phim chuyển thể khác nhau thế nào? Hãy cùng Blog Văn học Điện ảnh tìm hiểu qua bài viết sau!
Phim cải biên là gì?
Phim cải biên là một tác phẩm điện ảnh được sáng tạo dựa trên một tác phẩm gốc đã có từ trước. Tác phẩm gốc này có thể là tiểu thuyết, truyện ngắn, kịch bản sân khấu, truyện tranh (comic/manga), trò chơi điện tử, hoặc thậm chí là một sự kiện lịch sử có thật, trong khuôn khổ bài viết này, admin chỉ đề cập đến phim cải biên từ văn học.
Trong lịch sử điện ảnh, ban đầu, việc chuyển thể văn học sang phim ảnh chỉ là việc “viết lại” tác phẩm văn học bằng kỹ thuật của máy quay và diễn xuất. Khán giả cũng thường tiếp nhận những bộ phim đó khi nhìn từ quan điểm văn học để thưởng thức nội dung, cũng như xem xét tính trung thành hay không của tác phẩm cải biên với bản gốc, mà chưa nhìn từ góc nhìn điện ảnh để thưởng thức sự sáng tạo và giá trị nghệ thuật của điện ảnh.
Về sau, các nhà phê bình và công chúng đã có góc nhìn khách quan hơn về nghệ thuật cải biên, bởi ngay cả tác phẩm văn học gốc cũng chưa chắc đã là tác phẩm gốc mà nó cũng cải biên từ vô số tác phẩm nghệ thuật có trước. Do vậy, bất kỳ tác phẩm nghệ thuật nào (văn học, điện ảnh, sân khấu, hội hoạ…) cũng có tính liên văn bản chứ không có cái gọi là tác phẩm gốc tuyệt đối.
Nói cách khác, phim cải biên là tác phẩm điện ảnh được sáng tạo dựa trên nguyên tác văn học, nội dung của phim có sự thay đổi so với nguyên tác, sự thay đổi đó có thể chút ít hoặc khác xa tác phẩm gốc. Đó là một sự đồng sáng tạo, tái sáng tạo với tác giả văn học. Những biên kịch phim cải biên sẽ làm sống lại những điều họ đọc được bằng cảm quan của họ, bằng cảm xúc, bằng văn hóa của riêng họ, đưa khán giả “đọc lại” tác phẩm văn học đó theo cách khác.
Sáng tạo mới quyết định sự thành công của phim cải biên chứ không phải sự trung thành. Tuy nhiên, sáng tạo ở đây không phải là sự tùy tiện mà nhằm tái cấu trúc những điều tinh túy của tác phẩm văn học trong đặc trưng của loại hình mới là điện ảnh. Bởi vì về bản chất của cải biên thì công việc của nhà làm phim là truyền tải ý nghĩa của tác phẩm văn chương sang một hình thức mới. Điều này có nghĩa là nhà biên kịch dù sáng tạo cỡ nào, thậm chí thay đổi cốt truyện nhưng vẫn phải bảo đảm làm rõ cái tinh túy của tác phẩm văn học mà nó dựa vào.
Phim cải biên và phim chuyển thể khác nhau thế nào?
Cả phim chuyển thể và phim cải biên đều là những tác phẩm phái sinh, nghĩa là chúng được tạo ra trên cơ sở một hoặc nhiều tác phẩm văn học đã có, người làm phim đều có quyền tác giả đối với cả 2 thể loại phim này.
Nếu như phim chuyển thể là quá trình chuyển đổi tác phẩm văn học từ chất liệu là ngôn từ, sang một chất liệu mới là hình ảnh và âm thanh của điện ảnh, trong khi vẫn giữ được nội dung giống nhất có thể đối với nguyên tác. Thì phim cải biên sẽ tự do hơn, sáng tạo hơn trong việc tạo nên kịch bản phim, nhà làm phim có thể coi tác phẩm gốc như một điểm khởi đầu để phát triển một câu chuyện mới.
Ví dụ: Một bộ phim lấy cảm hứng từ truyện cổ tích nhưng thay đổi kết cục, bối cảnh, hay tính cách nhân vật để truyền tải thông điệp hiện đại hơn. Hoặc những bộ phim remake (làm lại) nhưng có sự thay đổi lớn về bối cảnh, nhân vật để phù hợp với thời đại, văn hóa mới.
Trong bộ phim “Cô gái đến từ hôm qua”, bối cảnh không phải năm 1988 như trong truyện của Nguyễn Nhật Ánh mà là năm 1997 – thời của đạo diễn Phan Gia Nhật Linh còn ngồi ghế nhà trường. Những thước phim kỹ xảo như Thư hóa thành con chim bay vút, lớp học biến thành khu vườn thần tiên, chương trình Làn sóng xanh hay cuốn sổ bí mật… là sáng tạo riêng của vị đạo diễn để thể hiện sự mơ mộng trong thế hệ của ông.
Có thể thấy, “cải biên” đã đặt lại các chất liệu gốc trong bối cảnh phù hợp và những bối cảnh này đôi khi rộng lớn, phức tạp hơn bối cảnh của chất liệu có trước. Từ bối cảnh khác biệt so với bối cảnh gốc, tác phẩm phim cải biên ít nhiều đem tới những ý nghĩa khác, thông điệp khác.
Vì vậy, thuật ngữ “cải biên” sẽ bao hàm trong đó ý nghĩa về sự thay đổi, giúp biên kịch hiểu đúng để tự do thể hiện sự sáng tạo của mình. Qua đó, giới phê bình và khán giả sẽ có cái nhìn công bằng với tác phẩm cải biên. Họ sẽ không còn xem xét tính trung thành hay không trung thành của tác phẩm cải biên với bản gốc, như là phim chuyển thể, mà sẽ quan chiếu nó như một tác phẩm độc lập. Khi phân tích tác phẩm phim cải biên, người phê bình không có quyền phát xét tính trung thành hay không của nó mà chỉ có thể phân tích tính liên văn bản của nó với tác phẩm văn học, phân tích sự chuyển vị bên trong tác phẩm điện ảnh và sự chuyển vị ấy tạo ra ý nghĩa mới ra sao mà thôi…
Xem thêm: Phim chiếu rạp và Phim truyền hình khác nhau như thế nào?
